«Rivoyat qilinishicha, Pyotr I o’lim to’shagida ikkita narsadan: Turkiyadagi chiviq omadsizligi hamda Bekovichning Xivada qatl qilinishi qasosini ololmaganiga armon bilan ketgan ekan», deb yozadi rus shoiri Pushkin.

G’arb olimlaridan bo’lmish Allen J. Frank va Peter B. Golden «o’zbek» atamasi Turkiston kengliklarida Oltin O’rda xoni O’zbekxondan anchagina oldin paydo bo’lgan deb ta’kidlashsa, boshqa bir guruh (P.P.Ivanov. A.Yu.Yakubovskiy, X.Hukhem) bu atamani O’zbekxon (yashagan yillari: 1283-1341, taxtda o’tirgan yillari: 1213-1241) nomi tufayli paydo bo’lgan deb da’vo qilishadi.

Xorazmda savodxon, gapga chegan, ayni paytda xonandalik qobiliyatiga ega bo’lgan zukko ayollarni “xalfa” deb yuritishadi. Ushbu atama arabcha so’z bo’lib, uning ma’nosi shariat aqidalarini yaxshi biluvchi, o’qimishli kishi tarzida shakllangan.

Avesto dingina emas, dunyoviy bilimlar, tarixiy voqealar, o’zi tarqalgan o’lkalar, elatlarning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniy va ma’naviy qarashlari, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari haqidagi manbalardandir. Unda bayon etilgan asosiy g’oya diniy e’tiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomli payg’ambar nomi bilan bog’langan.

Zardushtiylik eng qadimgi dinlardan bo’lib, bu din er.avval VII-VI asrlarda dastavval O’rta Osiyoda-Xorazm vohasida paydo bo’lgan. Uning payg’ambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdakiylik dinini isloh qilib, uning asosida yangi yakka xudolik dinini ijod etgan.

Rus davlati Buxoro va Xiva xonliklariga qarshi urush olib boraetgan yillari Qo’qon xonligida chuqur siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy inqiroz hukm surmoqda edi. Bu vaqtlarda xonlik erlarining yarmi Rus davlati tomonidan bosib olingan bo’lib, uning chegarasi asosan Farg’ona vodiysidan iborat edi.

Xorazmlik qariyalar qaysidir maqtanchoq, hovliqma rahbarni ta’riflamoqchi bo’lishsa, “Falonkasning olgan qal’asi yo’q” deyishadi. Agarda kimdir o’zini maqtab haddidan oshaversa: “Qani birodar, sen qaysi qal’ani olding” ya’ni biron ko’z ko’rgudek ishni qoyil maqom etib bajardingmi, deb dangal so’rashadi.

Tabiiy va siyosiy vaziyat natijasida janubiy viloyatlarda Doruxon (Darg’on ota), Gazar-asp (Hazorasp), Qal’ajiq, Xiva keyinchalik Xonqa, Yangi Urganch, Yangi Tuproqqal’a, (Shovot) Kurulan (Gurlan) kabi shahar va qal’alar rivojlangan yoki qayta tiklangan.

Sho’ro hukumati bahorgi seldan keyin tuproq yuzini yorib chiqqan qo’ziqorin misol kundan–kunga yangi sarhadlarga yoyilardi. Qo’hna Turkiston allaqachon sho’ro tizimiga o’tgan, inqilobchilarning son-sanoqsiz otliq, piyoda qo’shinlari Qo’qon xonligi, Buxoro amirligi atroflarida izg’ib yurardi. Ular ham inqilob qizil qo’shin kuchlariga dosh berolmadi. Yigirmanchi yillarga kelib inqilobchilar uchun uzoq Xorazmga ham yo’l ochildi.

IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo’ldi.