914 йил август ойида Хоразм жадидлари Полвонниёз Ҳожи Юсупов бошчилигида “Ёш хиваликлар” партиясини туздилар. Бу ташкилот дастурининг асосини мавжуд тузум доирасида ислоҳотлар ўтказиш, мактаб-маориф ишини яхшилаш, хон ҳокимиятини чеклаш каби масалалар ташкил этар эди. 1915-1916 йилларда Хива хонлигининг истибдодига қарши Жунаидхон бошчилигидаги туркманларнинг қўзғолонлари бўлиб ўтди.

Пахта экиш ва ундан ҳосил ҳамда ибтидоий усуллар билан бўлсада чигитдан қора ёғ ажратиб олиш кўҳна Хоразм воҳасининг Жайҳун дарёси соҳили атрофларида бундан 2500-3000 йиллар муқаддам бошланган.

1505 йили Темурийлар тасарруфида бўлган Хоразм ҳудудини Шайбонийхон бошчилигидаги кўчманчи ўзбеклар эгаллади. Шайбонийхон вафотидан кейин (1510) Хоразм Эрон сафавийлари томонидан забт этилди.

Соҳибқирон Амир Темур ибн Тарағай Баҳодир (1336-1405) асос солган йирик ва қудратли салтанат. Дастлаб Мовароуннаҳр ва Хоразмда вужудга келган давлат унинг 1380-1402 йиллардаги ҳарбий юришлари натижасида Эрон, Ироқ, Олтин Ўрда, Туркия, Озарбайжон ва Ҳиндистоннинг шимолий қисмигача ёйилди. У барча туркий қавмларни ягона салтанатга бирлаштиришни орзу қилган эди.

Усунлар(уйшунлар) Марказий ва Ўрта Осиёдаги кўчманчи қабилалардан бири бўлган. Хитой манбаларига кўра, улар милоддан аввалги III асрда юэчжилар билан бирга Дуньхуан (Дўнгхуанг) билан Тангритоғнинг шарқи, Қоронғу тоғ (Кунлун)нинг шимолидаги Чилан тоғи яқинида яшаган. Усун хонлиги ҳудудига Иссиқкўлнинг шимоли, Балхаш кўлининг жанубидаги ерлар кирган.

Қадимда Сирдарёнинг ўрта ҳавзасида мавжуд бўлган давлат (милоддан аввалги III ва милоднинг V асри ўрталари). Айрим адабиётларда ушбу давлат аҳолиси ҳам шундай ном билан аталади.

“Авесто”да баён қилинган воқеалар асосан, “Арианам Вайжа” мамлакатида, яъни олимлар томонидан “Катта Хоразм” деб аталган давлатда рўй беради. Бу давлат Бақтрия, Марғиёна, Сўғдиёна, Хвайрезм (Хоразм)ни ўз ичига олган.

Қадимги ёзма ва архелогик манбаларни ўрганиш натижаси шуни кўрсатадики, қадимги хоразмликлар илм-фан соҳасида ўз даври учун илғор бўлган ютуқларга эришганлар ва ҳаётга тадбиқ қила олганлар.

Хоразм Ўрта Осиё ҳудудидаги энг қадимий давлатлардан бири бўлиб, аҳолиси ўтроқ ва кўчманчи қабилалардан иборат бўлган. Унинг ҳудуди Амударёнинг қуйи қисмидан жанубга томон Мурғоб ва Тажан дарёларининг юқори оқимларигача чўзилган.

«Ривоят қилинишича, Пётр I ўлим тўшагида иккита нарсадан: Туркиядаги чивиқ омадсизлиги ҳамда Бековичнинг Хивада қатл қилиниши қасосини ололмаганига армон билан кетган экан», деб ёзади рус шоири Пушкин. Нима бўлган эдики, улкан салтанатнинг шоҳаншоҳи Пётр, ҳаттоки, ўлим тўшагида ҳам қанчадан-қанча зарур нарсаларни эслаш ўрнига, Хивадан қасд олишни васият сифатида эслаб ўтади? Буюк шоир қалами орқали эса, ушбу васият асрлар оша кейинги авлодларга етиб келади.