Bayoniy mashhur Xiva xoni Eltuzarxonni avlodi bo’lmish Bobojonbek Olloberdi to’rani o’g’li bo’lib boshlang’ich ta’limni uyida maxsus muallimlardan olgan. Undan tashqari uning ta’limida akasi Yaxshimurodbekning ham ko’p hissasi bo’lgan. Keyinchalik Sherg’ozixon madrasasida o’qib mashhur tarjimon va hattot bo’lib etishdi. Otasi Bobojonbek Eltuzarxon (1804-1806)ni nabirasi bo’lib Xiva xonini saroyida katta amaldor bo’lgan. Bayoniy o’sgan muhit uni keyinchalik mashhur asarlar yozishiga zamin yaratdi. Chunki uning otasi Bobojonbek ilg’or fikrli kishi bo’lib, nozik didli shoirsifat inson edi. U zamonasining mashhur adabiyotshunos tarixchi shoirilari – Munis va Ogahiylar bilan yaqin muloqotda bo’lar va o’zi ham she’rlar mashq qilib turar edi. Bundan tashqari Bayoniyning otasi Bobojonbek zamonasining ko’zga ko’ringan hattoti, tabibi, musiqashunosi va tarixchisi edi.

Bu yuksak saviyadagi muhit Muhammad Yusufbek dunyoqarashiga ijobiy ta’sir o’tkazdi. Yoshligidan she’rlar mashq qilar va ko’plab tarixiy kitoblarni mutolaa qilar edi. Suls, kufiy, rayhoniy, shikasta xatlarini yaxshi bilgan, tanbur chertish va g’ijjak chalishda mohir bo’lgan. Uning qobiliyatidan, nozik dididan va she’riy mashqlaridan xabardor bo’lgan Xiva xoni Muhammad Rahimxon Feruz saroyga taklif qiladi va Bayoniy Xiva xoni saroyida ko’p yillar qolib ketadi. Bu paytda ilm ahli tarixchilar shoirlar tarjimonlar musiqashunoslarga rahnomolik qilgan Xiva xoni Muhammad Rahimxon Feruz ularni ijod qilishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bergan edi. Xon saroyida she’riyat kechalari uyushtirilar va musiqa asarlari tinglanar edi. Ushbu kechalarda yaxshi adabiy tarixiy asarlar yaratgan fuzalolarga har xil sovg’a-salomlar ulashtirilar va bahs-munozaralar olib borilardi. Bayoniy Feruzning topshirig’iga binoan bir necha arabcha va forscha ilmiy asarlarni turkchaga tarjima qilgan.

Bizgacha Bayoniyning bir devoni, Xorazm tarixiga oid ikki asari va tarjimalari etib kelgan. U mumtoz she’riyatning deyarli hamma janrlarida ijod qilib, Navoiy, Munis, Ogahiy an’analarini davom ettirgan. Avaz O’tar bilan ijodiy hamkorlikda bo’lgan. “Devoni Bayoniy” she’rlar to’plamini tuzgan. Unga kirgan she’rlarida tabiat go’zalliklarini sodda va ravon ifodalagan, mazlumlar, ilm-fan ahlining achchiq taqdiriga achingan. “Shajarai Xorazmshohiy” (1913 yilda yozgan) tarixiy-memuar asari bilan Munis va Ogahiy boshlagan ishni davom ettirgan. Bunda Yofasdan Qo’ng’irot urug’igacha, Abulg’oziy Bahodirxondan Asfandiyorxongacha o’tgan xonlar hukmronligi davri tarixi yoritilgan.

Ushbu asar Bayoniy davrida Xorazm abadiy muhiti haqida ham ma’lumot beradi. Asarda Munis, Ogahiy, Feruz, Komil, Hisraviy, Kamron, Murodiy kabi shoirlarning hayoti va ijodi haqida yangi ma’lumotlar mavjud. Adabiy manbalarda uchramaydigan ba’zi nazmiy asar va parchalar turli munosabat bilan keltirilgan. Asar Bayoniy hayoti va ijodining bizga noma’lum tomonlarini oydinlashtiradi, shoir faoliyati haqida ilmda mavjud kemtiklarni to’ldiradi. Asar Xorazm xalqining urf-udumlari, marosim-ma’rakalari, til xususiyatlarini o’rganishda xam muhim manbadir.

Akademik Yahyo G’ulomov Ogahiy yozgan tarixning Bayoniy tomonidan qayta yozilgan qismi (1846-1873) haqida gapirib, quyidagilarni yozadi: - “Ogahiy asarlaridagi ma’lumotlarni Bayoniy ma’lumotlari bilan solishtirib ko’rganda katta tafovut yo’q, ammo Bayoniyda uchraydigan va diqqatga sazovor ba’zi bir ma’lumotlar to’liqroq bo’lib, Ogahiy asarlarida mukammal emas”.

“Xorazm tarixi” asari “Shajarai Xorazmshohiy”dagi voqealarni to’ldirgan. Asarning avvalgi boblari ma’no jihatdan “Shajarai Xorazmshohiy”ga o’xshab ketadi. Lekin yozilish uslubi bilan undan farq qiladi. Asarda, asosan Asfandiyorxon hukmronligi davri va undan keyin ro’y bergan voqealar tasvirlangan. 16 bobdan iborat bu asarning 8 bobigina bizgacha etib kelgan.

Bayoniyning har ikki tarixiy asarida ijtimoiy-iqtisodiy hayotga oid juda ko’p qimmatli materiallar bor. Jumladan, Xiva xonligining Buxoro va Qo’qon xonligi va xonlikka qo’shni bo’lgan boshqa mamlakatlar bilan savdo va diplomatik munosabatlari, mehnatkashlardan olinadigan har xil soliqlar, Xorazmda yashagan olim va shoirlar, shaharlar hayoti, dehqonchilik ishlari to’g’risida boy ma’lumotlar yozilgan. Ma’lumotlarga qaraganda, Bayoniy keyinchalik yana bir devon tuzgan. Lekin uni qylyozmasini Xiva xoni Asfandiyorxonni (1910-1918) buyrug’iga ko’ra yo’q qilishgan. Chunki, ushbu devonda Asfandiyorni otasi Feruz zamoniga ijobiy baho berilib Asfandiyorxonni faoliyati tanqid qilingan bo’lsa kerak.

Bayoniy arabchadan Darvesh Ahmad (“Sahoyif ul-axbor”, 1901), forschadan Binoiy (“Shayboniynoma”, 1915), Tabariy (“Tarixi Tabariy”) asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. “Majmuai shuaroi forsiy” to’plami (1900) va boshqa ilmiy, badiiy asarlarni husnixatda ko’chirgan.

Xodim o’zining “Xorazm novozandalari” (1923) asarida Bayoniy to’g’risida shunday fikrlarni bildiradi: “Yusufbek mansabdor bo’lg’on emas, qo’lining kuchi bilan kun kechirgan, xolos. U 40 yoshlaridan boshlab shoirlik bilan shug’ullana boshlagan bo’lsa, ehtimol. Ilmli odam bo’lgani uchun ham Muhammad Rahimxon II she’riga havaskor bo’lishi bilan birga Ogahiy, Komil Xorazmiyning she’riy kitoblarini o’qib ko’rib, shulardan qofiya, uzunlarni olib, ustodsiz shoir bo’lg’on. Bayoniy olti yarim maqom sozni to’liq bilar edi. Xeva olimlari, Yusufbekning joyiga borib soz qildirib kelamiz deb, uning uyiga kelib, ziyofat eb, soz qilib ketar edilar. Tanbur, g’ijjak, daryo (doira), bulomon, dutor kabi soz asboblari to’liq bor edi. O’zi cherta olar, lekin ayta bilmas edi. U ko’rinishidan uzun bo’yli, xushbichim, sariq soqol, kambag’al odam edi. Shunday bo’lsa ham har bir kuni mehmonsiz o’tmas edi. Kiyimlarini ozoda tutar, so’zlagan vaqtinda ovozi goh yo’g’on, goh ingichka tortar edi. Xalq orasida, ovozingiz Yusufbeknikiga o’xshar ekan, degan gap yurar edi. O’zi o’ta ketgan saxiy, suhbati ma’noli odam bo’lib, so’zlashib o’tirganda yonidan ketmasam, derding kishi. Odatlari ham yaxshi, shirinso’z kishi edi” degan.

1940 yillarda Xiva muzeyida xizmat qilgan Hasanmurod qori Laffasiy o’z davrida Xiva xoni saroyida ijod qilgan shoirlar haqida ma’lumotlarni to’plagan va o’zining “Tazkirai shuaro” asarida Bayoniy haqida shunday degan: - “xonning farmoni ila u forsiydan ko’plab kitobalarni turkiyga o’girdi, Bayoniy tanbur, g’ijjakka ham ma’rifatlig’ bo’lib, shaxmatda ham juda tez fahmlig’ usto bo’ladur. Ammo Bayoniy xushxatlig’ ilmida ham juda ma’rifatlig’ bo’lganidek, xatti kufiy, xatti suls, xatti shikast, xatti rayhoniy, xatti injil, xatti hindiyga ham ancha ma’lumotli bo’lib, o’qib yoza bilur erdi. Bayoniy ajab xushsuxan, to’ti gufron bo’lib, g’arib dilnovoz bo’lib do’stlariga hama vaqtlar bemalollig’ bilan jigarlariga mahram qilib, o’ziga vobastaiy shaydo qilur erdi”.

1920 yildan to umrini oxiri 1923 yilgacha Xorazm Respublikasining maorif nozirligida ishlagan. Xorazm Respublikasining nashri bo’lgan “Xorazm xabarlari”, “Inqilob quyoshi” kabi gazetalarda o’zining asarlari va maqolalari bilan faol ishtirok qilib turgan. Hozirgi kunda ushbu vatandoshimizni nomini abadiylashtirish uchun uning nomi shahardagi maktab va ko’chalarga qo’yilgan.