Xorazm vohasi hayotida juda katta rol` o’ynagan Hazorasp qal’asi bir vaqtlar katta iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy markaz bo’lgan. Qal’aning qachon barpo etilganligi haqida aniq yozma ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Hattoki, qadimshunos olimlarimizning ko’p yillik arxeologik tadqiqotlari ham birorta aniq xulosa chiqarishga asos bo’la oladigan dalilni bermadi. Shunga qaramasdan, zardushtiylik dinining dastlabki muqaddas olovi — “Aturaspend” yoqilgan qal’aning taxminiy yoshi — 3000 yilga yaqin degan fikrlar ilgari surilmoqda.

Hazorasp qal’asining qurilishi haqida bir qator afsona va rivoyatlar mavjud. Xususan, qal’aning dastlabki davrdagi tarixi yaxudiylarning to’rtinchi podshosi – Solomon (Sulaymon) nomi bilan bog’lanadi. Tarixiy manbalarga qaraganda Solomon podsho David (Dovud) ning o’g’li bo’lib, mil. old. 1015–975 yillarda, ya’ni 40 yil taxtda o’tirgan. O’ta bilimdon va tadbirkor Solomon o’z davlati sarhadlarini kengaytirgan. U Xorazmga kelgan vaqtida buloqlardan suv ichayotgan qanotli otlarni ko’rib hayratga tushgan. Shunda u Somon ismli deviga buloqlar suviga og’u solib, otlarni ushlab olish va qanotlarini kesib, xonakilashtirishni buyurgan. So’ngra podsho buloqlar (ular etnograf M.V.Sazonovaning ma’lumotlariga qaraganda 5 ta bo’lgan) atrofini baland devor bilan o’rab, qal’a barpo etishni buyurgan. Qal’aga esa Xazorasp, ya’ni “ming ot” deb nom berilibdi. Keyinchalik mahalliy xalqning tilida ushbu qal’a «Dev solg’an» nomi bilan yuritila boshlangan. Demak, o’tmishda to’qilgan afsona va rivoyatlarning biroz bo’lsa-da haqiqatga yaqin asosi bor deb qaralsa – Hazorasp qal’asining yoshi salkam 3000 yil ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi.

Etnograf va o’lkashunos tadqiqotchilar shaharning nomi afsonaviy otlar bilan emas, balki shu yerda qachonlardir yashagan «xazor» va «os» qabilalarining nomi bilan bog’liq degan haqiqatdan uzoq bo’lmagan fikrni ilgari surmoqdalar. Chunki shu kungacha saqlanib qolayotgan va qal’a yaqinidan o’tadigan ariqning nomi ham «Hosoyop» deb aytiladi va u bir necha ming yil ilgari os qabilasi yerlarini suv bilan ta’minlagan.

Hazorasp haqidagi dastlabki yozma ma’lumotlar Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» asarida keltirilgan. Mashhur tarixchi at-Tabariy 712 yilda arablar istilosiga uchragan Xorazmda uchta yirik shahar — Qot, Gurganj va Hazorasp bo’lganligini qayd qilgan. Yana bir yirik arab tarixchisi al-Istahriy qal’a yaqinidan bir nechta ariqlar oqib o’tadi va ulardan birining nomi Hazorasp ekanligini ta’kidlagan.

Hazorasp qal’asi Xorazmning janubiy darvozasi bo’libgina qolmasdan harbiy-strategik istehkom ham hisoblangan. Vohaning janubidan kelayotgan har qanday yovga dastavval shu qal’a qarshilik ko’rsatgan va juda ko’p hollarda Xorazmni istilo qilishga kuchi yetmasligini bilgan dushman shu yerdan orqaga qaytishga majbur bo’lgan. «Tarixi Jahongo’sha» nomli katta asar muallifi bo’lgan Juvayniy: «G’aznaviylar davlati boshlig’i Sulton Mahmud o’zining Xorazmga qilgan uchinchi yurishi vaqtida mustahkam Hazorasp qal’asini ikki oylik og’ir qamaldan keyingina bo’ysundirgan»,— deb yozadi.

1219-1221 yillarda O’rta Osiyoni mo’g’ul-tatarlar istilo etib, bu yerda mavjud xorazmshoh anushtaginiylar imperiyasini tor-mor qildilar. Ana shu bosqin arafasida Hazoraspda bo’lgan arab sayyohi Ibrohim ibn Yoqut quyidagilarni yozgandi: «Bu olib bo’lmaydigan qal’a va juda chiroyli shahar. Uning atrofini orol kabi suv o’rab turadi. Qal’aga kirish uchun birgina yo’lak bor va u ham Xorazm tarafdan qilingan. Ularning orasidagi yo’l uch kunlik. U tekis yerda joylashgan, bozorlari va savdogarlari ko’p. Aholisi boy-badavlat». Yuqorida tilga olingan Juvayniy mo’g’ullar bosqinidan keyingi shaharning ahvoli haqida to’xtalib, uning Xorazmning boshqa shaharlari qatorida vayron etilgani va suvga bostirilganini ko’rsatgan. Shundan so’ng, Hazoraspdagi hayot bir necha o’n yillar davomida osoyishta izga tushmagan.

XIV asr boshlarida Xorazm vohasi iqtisodiy va ijtimoiy hayotida biroz jonlanish kuzatilgan. Oltin O’rda noibi Qutlug’ Temur va uning rafiqasi To’rabekxonim Urganchda bir necha yirik maqbara va minora qurdiradi. Bu vaqtda Hazorasp Chig’atoy ulusi tarkibidagi janubiy Xorazmning yirik shahri hisoblansada, taxt uchun kurashni kuchaytirayotgan amaldorlar uni tiklash va mustahkamlash ishiga o’ta kam e’tibor berganlar. 1371-1372 va 1388 yillarda esa Hazorasp Amir Temurning harbiy yurishlariga duch keldi. Urganch kabi Hazorasp aholisining anchagina qismi Samarqand, Shahrisabz kabi shaharlarga olib ketildi.

1405 yilda sohibqiron Amir Temurning vafoti oqibatida Oltin O’rda lashkarboshisi Yedigey (Idiqu o’zbek) Xorazmning ko’pgina qismini istilo qildi. Shimoldan kelgan mo’g’ullar bu vaqtda Hazoraspga xuruj qila olmadilar. Shuningdek, Shohruh Mirzo va Ulug’bekning 1412 yilda Xorazmga yuborgan qo’shinlari ham zafarsiz orqaga qaytdilar. Bu davrda Hazoraspning Xorazm vohasini mudofaa qilishdagi roli ulkan bo’lgan.

Oradan yarim asr o’tib, 1463-1464 yillarda temurzoda Husayn Bayqaroning Xorazmga yurishlari vaqtida Hazorasp qal’asi voha aholisini himoya qilishda muhim rol` o’ynadi (Mirxond). Shahar aholisining bunday jasorati Muhammad Shayboniyxoning 1505 yilgi harbiy xurujlari vaqtida ham ko’rsatilgan.

1511-1512 yillarda Xorazm xonligining shakllanishi jarayonida Hazorasp davlatning yirik iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy markazlaridan biri sifatida o’z mavqeni yo’qotmadi. Vohadagi yirik beklik ekanligini hisobga olgan holda xonning eng ishonchli og’a-inilaridan biri bu yerga hokim qilib tayinlanardi. 1620 yilda shaharga kelgan hamda bozorlar va ulardagi savdogarlarning ko’pligini ko’rgan rus elchisi Ivan Xoxlov bu yerdagi hayot ancha osoyishta holatga o’tganligini ta’kidlagan.

Hazoraspning rivojlanishida yangi bosqich - XVIII asrning 70-yillaridan boshlandi. Shahar hokimi Muhammad Niyoz inoq tashabbusi bilan qal’aning devorlari qayta ta’mirlandi. 1825-1826 yillarda Hazoraspning yangi hokimi Rahimquli inoq buyrug’i bilan qal’ada qasr qurildi. Buxorolik ustalar va eronlik qullar barpo etgan ushbu imoratni o’z ko’zi bilan ko’rgan etnograf A.Kun saroy xonalarining ganch bilan ishlangani, shaharda 8 ta masjid, yana shuncha maktab va madrasa, 400 ga yaqin katta-kichik do’kon-rastalar borligi, juma va yakshanba kunlari bozor bo’lib turishi haqida yozgandi.

1842 yilda Xorazmda bo’lgan rus diplomati G.I.Danilevskiy Hazoraspning Polvon kanalidan olingan Hoso arig’i bo’yida joylashgani, hokim Rahimquli inoq davrida qal’a devorlarining buzilgan joylari tiklangani haqida ma’lumot beradi. 1842 yilda Xiva xonligi taxtiga o’tirgan Rahimqulixon buyrug’i bilan Hazorasp qal’asi devorlari yana bir marta mustahkamlangan.

Keyingi yillarda devonbegilar Muhammad Amin va Ibrohim vaqtida Hazorasp qal’asi atrofida yangi devor ko’tarildi. Endilikda shaharning shimoliy devorida 7 ta, janubida — 6 ta, g’arbida — 4 ta va sharqida — 1 ta himoya minoralari ko’rinib turadigan bo’ldi. Janubiy devorning o’rtasida balandligi 16 va eni 8 metr bo’lgan hamda pishgan g’ishtdan qurilgan darvoza bor edi. Darvoza yaqinida madrasa binosi turardi. Yangi qal’a ichida qolib ketgan eski qo’rg’on yaqinida mavjud bo’lgan bozor ko’p hollarda shahar tashqarisigacha cho’zilib ketardi.

Hazorasp qal’asi hokimining layoqatsizligi oqibatida 1873 yilgi ruslarning bosqini vaqtida aholi dushmanga yetarli darajada qarshilik ko’rsata olmadi. Xiva xonligining Rossiyaga bo’ysundirilishi va tashqaridan bo’ladigan xurujlarga chek qo’yilganligi natijasida Hazorasp qal’asining harbiy-strategik ahamiyati biroz bo’lsada pasaydi. Endilikda u vohaning janubiy qismidagi yerlarning muhim ma’muriy markazi sifatida iqtisodiy va siyosiy hayotda juda katta ishlarni amalga oshirishga imkon yaratdi.

Hazorasp bozorlarida o’lkaning ko’plab hududlaridan keltirilgan mollarni va savdogarlarni ko’rish mumkin edi. Shahar aholisining soni ortib bordi va nazoratning susayganligi oqibatida «Dev solgan»ning ichkari qismida juda ko’plab imoratlar qurila boshlandi. Natijada ko’p ming yillik ko’hna tarix guvohi bo’lgan ashyoviy dalillar imoratlar ostida, aniqlab bo’lmaydigan darajada qolib ketdi.

Mazkur afsusli holatga qaramasdan Hazorasp qal’asini o’rganish masalasi barcha yirik olim va tadqiqotchilarning e’tiborini tortib keldi. Hazorasp qal’asida arxeologik tadqiqotni ilk bor 1936 va 1941 yillarda Yaxyo G’ulomov amalga oshirgan. Olim qal’aning qurilishi taxminan mil. old. IV–III asrlarda ro’y berganini ta’kidlab, uni Qang’uylar davriga oid yodgorliklar qatoriga kiritgan. Qumlar bilan to’ldirilgan murakkab istehkomlar ustida joylashgan qal’aning maydoni 340×320 metrni tashkil qiladi va paxsa devorlari hajmi 40x40x10 sm. bo’lgan hom g’ishtlar yordamida mustahkamlangan. Uch qator mudofaa (2 ta devor va suv to’ldirilgan xandak) to’siqlari bo’lgan qal’a atrofida oralig’i 55 metrga teng 17 ta loy kungura (milchar) lar bilan mustahkamlangan. Qal’ada atrofiga to’sinlar (kolonna) o’rnatilgan xashamatli saroy ham qurilgan.

Rus olimi V.I.Massal`skiyning ma’lumotlariga qaraganda Hazorasp Amul (Chorjo’y) yaqinidan chiqarilgan ariq orqali Amudaryo suvi bilan ta’minlangan. Ammo ushbu ma’lumot biroz shubhaliroqdir. Chunki qadimgi Amul bilan Hazorasp orasida taxminan 350 km. masofa yotadi va bunday uzun suv inshootini qurish juda murakkab ish bo’lgan.
Etnograf M.V.Sazonova shaharga maxsus qurilgan moslamalar yordamida suv yetkazib berilganligi sababli 5-6 m. balandlikdagi qal’a quduqlarida suvning sathi ancha yuqori bo’lgan, degan xulosaga kelgan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, qachonlardir qal’adan to Amudaryogacha bo’lgan yashirin yer osti yo’li ham bo’lgan ekan.

Keyingi yillarda qal’aning qadimgi davrdagi tarixini Xorazm arxeologiya–etnografiya ekspeditsiyasining a’zolari Militsa Georgevna Vorob`eva (1958), Mixail Samoylovich Lapirov-Skoblo, Yelena Yevdokimovna Nerazik (1960) boshliq olimlar guruhi Hazorasp qal’asi devorlari va shaharning ichkarisidagi ayrim imoratlarning qoldiqlarini tekshirdilar. Tadqiqot ishlarining kengaytirilishi va chuqurlashtirilishiga yer osti suvlari sathining yuqoriligi imkon bermagan.

1996 yilda qal’adagi Juma masjid tagida saqlanib qolgan madaniy qatlamni o’rganish ishiga qoraqalpoq olimlaridan Mirzamurod Mambetullaev va Narimon Yusupov, xorazmlik olimlardan — Razzoqbergan Abdirimov, Quronboy Sobirov, Shixnazar Matrasulov, Komiljon Abdirimov kirishdilar. Qo’l mehnati yordamida qazilgan 8 metrlik chuqurdan topilgan ashyolar juda ko’plab sirlarni ochishga va tarixiy ma’lumotlarni aniqlashtirishga yordam berdi. “Hazorasp tarixi” kitobi mualliflaridan biri, taniqli o’lkashunos Komiljon Nurjonov ham “Dev solg’an” qal’asi o’tmishi va bugungi kundagi ahvolini o’rganishning muhimligini ta’kidlagan.

«Dev solgan» qal’asini tarixiy muzey-qo’riqxonaga aylantirish va uni tomosha qilish uchun sayyohlarni taklif etishga sharoit yaratish muhim ahamiyatga ega. Holbuki, madaniy qadriyatlarimizni tiklash va targ’ib qilish orqaligina barkamol avlodni tarbiyalab, vatandoshlarimizda yuksak milliy g’urur va iftixor tuyg’ularini shakllantira olamiz.

Madrahim Mahmudov, professor