Xorazmshoh deyilganda, aslida, Xorazm vohasida hukmronlik qilgan sulola vakili tushuniladi, ya’ni Xorazm hukmdori (shohi) ma’nosini anglatadi. Uzoq asrlar davomida bu viloyatda bir qator sulolalar xorazmshohlar unvoni ostida faoliyat ko’rsatganliklarini bilamiz. Masalan, IV—X asrlarda afrig’iylar xonadoni, 995—1017 yillarda ma’muniylar (Ma’mun I, Abulhasan Ali, Ma’mun II), 1017—1041 yillarda esa oltuntoshiylar (Oltuntosh, Horun, Handon) sulolalari xorazmshohlar unvoni bilan boshqaruv kursisida o’girganlar. Ammo Xorazm doirasidan tashqariga chiqib, mamlakat, mintaqa miqyosida ot surib va bu bilan ham cheklanmasdan boshqaruvning saltanat darajasiga erishgan sulola bu anushteginiylardir (1097—1231). So’z ham aynan anushteginiylar haqida boradi.

Anushteginiylar sulolasining boshlovchisi Anushtegin (vafoti 1097 yil) hisoblanadi. XI asrning ikkinchi yarmida saljuqiylarning omadi chopgan vaqglar edi. Anushtegin saljuqiy hukmdor Sultan Malikshohning mansabdorlaridan bo’lib, o’zining namunali xizmati evaziga yuksak martaba va hukmdorning yaqin ayonlaridan biri darajasiga ko’gariladi. Taxminan 1077 yili u Xorazm shihnaligi (komendant ma’nosida) vazifasiga tayinlanadi. 1097 yili esa o’g’li Qutbiddin Muhammad Xorazm voliysi, ya’ni hokimi mavqeiga erishadi. Uning hokimligi faqat Xorazm doirasida bo’lgani ta-biiy. Qutbiddin Muhammad saljuqiylar dargohiga qaram edi. Har yili o’zi yo o’g’li Otsiz orqali markazga viloyatdan undirilgan soliqni olib borib turardi. Xuddi mana shu Otsiz (to’liq ismi Malik Abu Muzaffar Alovidtsin Jaloliddin Otsiz) otasidan keyin (1128 yili) saljuqiy Sanjar hukmi bilan Xorazm voliyligiga tayinlanadi. Bu vaqgda u hali 30 ga ham kirmagandi. Otsiz ham avvaliga otasi kabi saljuqiylar xonadoniga sidqidildan xizmat qiladi. Ammo siyosatda bo’lganidek, o’z mavqei mustahkamlanib va, aksincha, raqobatchilari zaiflasha borganini sezgan holda saljuqiylarga qaramlikdan bosh torta boshlaydi. Garchi faoliyatining so’nggi 20 yili davomida u mutlaq mustaqillikka erishish va bu bilan ham chegaralanmay o’z hukmini Sirdaryoning quyi oqimlaridagi erlar va Xurosonga ham o’tqazishga intilgan bo’lsa-da, ammo mohiyat e’tibori bilan aytadigan bo’lsak, uning zamonida Xorazm viloyati to’la erkinlikni ko’lga kirita olmadi. Agar Otsiz zamonasi siyosiy manzarasiga nazar tashlagudek bo’lsak, bu vazifani hal etish haqiqatan ham qiyin ekanligini sezamiz. Avvalo, nima bo’lganda ham Sulton Sanjar g’oyatda katga qudratga ega edi. Bunga Otsizning o’zi ham bir necha bor iqror bo’lgan. Ikkinchi tomondan, shu asrning 30-yillari oxiri va 40-yillari boshida Turkiston siyosiy maydoniga chiqqan yangi kuch — qoraxitoylar ham nihoyatda quvvatga to’lib turgan edilar. Bekorga Otsiz ularga yiliga 30 ming oltin dinor to’lab turishni bo’yniga olmagan, albatta. Ammo shu bilan birga Otsiz faoliyati o’z sulolasining keyingi o’n yilliklarda Turkiston va undan tashqarida ham amalga oshirgan harakatlarining asosini yaratishda beqiyos bo’ldi. Ya’ni Otsiz anushteginiylar xonadoni nafaqat bir viloyat, balki ulkan mintaqada ham siyosat yurgizish, dongdor siyosiy kuchlar bilan raqobatlasha olishga qodir ekanligini amalda ko’rsatgandi. Otsiz va Sulton Sanjar ketma-ket (1156 va 1157 yillari) oxiratga safar qilganlar. Otsizning siyosatini o’g’li El Arslon (1156— 1172) davom ettiradi. Ochig’ini aytish kerak, bu vaqgga kelib mintaqadagi vaziyat ham ancha «bo’shashgandi». Bu, eng avvalo, Sulton Sanjarning o’limidan keyin saljuqiylar xonadonidan uning o’rnini bosa oladigan etuk siyosatchining chiqmaganligidan, desak to’g’ri bo’ladi. Gapning qisqasi, Sulton Sanjardan so’ng sharqiy saljuqiylar siyosiy birligi inqirozga uchragan edi. Bunday sharoitda El Arslon uchun Xorazmda mustaqil siyosat yurgizishga erishish mushkul emasdi. U faqat bu bilan chegaralanibgina qolmay mintaqa bo’ylab ham faol harakat qila boshlaydi. Chunonchi, u 1158 yili Movarounnahrda qoraxitoylar bilan to’qnashib, qo’li baland kelgan holda ular bilan sulh tuzadi. 1167 yili esa Nishopurni egallaydi va Ozarbayjonga harbiy yurish uyushtiradi. Ammo El Arslonga ham markazida Xorazm bo’lgan, barcha tomonidan tan olingan qudratli siyosiy hokimiyatga asos solish nasib etmagan.

Xorazmshohlarning zabardast siyosiy kuch sifatida ro’yobga chiqa olmaganliklarining bosh sabablaridan biri bu ichki nizolarga barham bera olmaganliklaridir. Chunonchi, El Arslondan so’ng uning o’g’illari Aloviddin Takash va Sultonshoh Mahmud o’rtasida 20 yildan ortiq vaqt davomida taxt uchun kurash ketadi. Har ikkovi ham goh qoraxitoylarga, goh Hirotdan Shimoliy Hindistongacha bo’lgan hududtsa hukmronlik qilib turgan g’uriylar sulolasiga, goh esa Xuroson amirlariga suyangan holda o’zaro kurash olib borganlar. Biroq bundan biron-bir naf chiqmadi, na sulola, na Xorazm yuksaldi. Faqat Sultonshoh vafotidan so’nggina (1193 yil) Takash yakka hukmdor sifatida keng qamrovli siyosat yurgizish imkoniga ega bo’ldi. 1194 yili u G’arbiy Eronning aksar qismini bo’ysundirdi, keyin Kermonda ham uning nomiga xutba o’qiladi. Hukmronligi so’nggida u hatto Bag’dodni — xalifalik poytaxtini zabt etishga ham shaylanadi. Ammo yurish chog’ida, 1200 yilning yozida, yo’lda vafot etadi. Undan qolgan meros — Turkiston va Eronni o’z ichiga olgan saltanat kursisiga Aloviddin Muhammad (1200—1221) chiqadi. 1210 va 1212 yillarda ikki urinishda u qoraxitoylar masalasini butunlay hal qiladi. Bu voqea uning obro’-e’tiborini nihoyatda oshirib yuboradi. Ikkinchi Iskandar, ikkinchi Sulton Sanjar laqablari bilan mashhur bo’lgan Sulton Qutbiddin Muhammad sa’y-harakatlari tufayli 1217 yilga kelib Ozarbayjon, Eron, Xurosondan Hindistongacha bo’lgan erlar xorazmshohpar izmiga tushgan-di. Shu yil oxirida u ham Bag’dodni egallash harakatiga tushadi, ammo ob-havo og’ir kelib, mo’ljal amalga oshmay qoladi. Sulton Muhammadning asosiy maqsadi Suriya, Kichik Osiyo va Misrni ham bo’ysundirish edi. Xullas, Chingizxon (1206—1227) bosqini arafasida xorazmshohlar sulolasi dunyoning eng qudratli siyosiy kuchlaridan biriga aylangandi. Orol dengizidan Hind okeanigacha, Iroqdan Sharqiy Turkistongacha bo’lgan ulkan hudud taqdiri Xorazmda hal bo’lardi.

Xuddi shu davrda sharqda boshqa bir harbiy-siyosiy kuch qudratga to’lib borayotgandi. Albatta, biz bu erda Chingizxon asos solgan harbiy-siyosiy ko’chmanchi uyushmani nazarda tutyapmiz. XIII asr o’ninchi yillari oxirida Sharqda ikki yirik kuch — xorazmshohlar va chingiziylar hukmronligi sharoitida ularning o’zaro to’qnashishlari tabiiy hol edi. Qator manbalar, ilmiy adabiyotlarda chingiziylarning Movarounnahrga yurishlari sababini turlicha izohlashga harakat qilinadi-yu, ammo oddiy bir haqiqatga ko’p ham e’tibor berilmaydi. Xorazmshohlar ham, chingiziylar ham siyosiy kuch sifatida shunday bir quvvatga ega edilarki, yonma-yon turgan bir sharoitda ularning o’zaro to’qnash kelmasliklari mumkin emasdi (xuddi, masalan, makedoniyalik Aleksandr va ahamoniylar, Amir Temur va Boyazid o’rtasidagi raqobat kabi). Bahona esa doimo topiladi. Xoh u tomondan, xoh bu tomondan. Odatda, Chingizxonning Movarounnahrga lashkar tortishiga sabab qilib 1218 yilgi O’tror voqeasi ko’rsatiladi, ya’ni Chingizxon elchilik-savdo karvonining O’trorda qatl etilishi Chingazxon g’azabini qo’zg’agan, qabilidagi fikrlar olg’a suriladi.

Vaholanki, ikki tomon o’rtasida urush chiqishi muqarrarligi ham Sulton Muhammadga, ham Chingizxonga boshdanoq ayon edi. Bu borada tashabbus ko’proq Chingizxonda bo’lgan. 1218 yili xorazmshohga yuborgan nomasida u Sulton Muhammadga o’g’lim, deb murojaat qiladi. Diplomatiya tilida bu «qarolim» degan bilan barobar bo’lib, aslida bu jangga undash edi. Hozircha bizga noma’lum qandaydir sabablarga ko’ra Sulton Muhammad bunday qilmaydi. O’trordagi voqeaga kelsak, elchilar va savdogarlarning o’ldirilishi ham ayb sifatida Sulton Muhammadga qo’yib kelinadi. Vaholanki, bizning nazarimizda, uning bundan boshqa iloji yo’q edi. Bu karvon faqatgina elchilik va savdo karvoni bo’lmay, balki undagi 100 kishiga o’lkadagi turli erlarda savdo bilan shug’ullanish uchun Chingizxon ko’rsatmasi bilan mablag’ ajratilgan edi. Boshqacha aytganda, mazkur kishilar josuslik faoliyati bilan shug’ullanishlari mo’ljal qilingan. Umuman olganda, Chingizxon bo’lajak jang maydoni bo’lmish o’lkani juda yaxshi o’rgangandi. Buni Sulton Muhammad yaxshi bilardi va unga chek ko’yish zarurligini ham anglardi. Biz hatto shunday faraz qilishimiz mumkinki, O’trordagi to’kilgan qon Chingizxon tomonidan avvaldan pishitilgan reja asosida amalga oshirilgan. Chunki mazkur voqea tarixiy bayonining bir cho’pchaknamo tomoni bor. Ya’ni karvonning barcha kishilari qirib tashlangan-u, faqat bir kishi omon qolib, bu haqdagi xabarni Chingizxonga etkazgan. Vaholanki, shunday katta shahar O’trorda bir necha yuz odam qatl etilishi, nima bo’lganda ham, bekitiqcha qolmasdi.

O’z o’rnida Sulton Muhammad ham qator xatolarga yo’l qo’ygan. Chunonchi, dushman bilan bo’ladigan janglarda qanday taktikadan foydalanish masalasida u sabotsizlik va kaltabinlik qildi. Vaholanki, harbiy kengashda bir qator takliflar o’rtaga tashlangandi: barcha harbiy kuchni (600 ming kishi atrofida) bir erga to’plab, harbiy yurishda toliqib turgan dushmanga Sirdaryo bo’yida hujum qilish; g’animni Movarounnahrga kiritib, qulay vaziyatda unga zarba berish (Jaloliddin taklifi); tog’liklarga chekingan holda mo’g’ullar uchun noqulay daralarda jang qilish; G’aznaga va hatto Hindiston tomon chekinib o’sha erda jang olib borish. Sulton Muhammad bularning barchasini inkor qilgan holda boshqa bir yo’lni tanlaydi, ya’ni har bir shahar va qal’a kuchiga suyangan holda himoyalanishni ma’qul topadi. Bu esa harbiy kuchning avval boshdanoq bir necha mayda-mayda qismlarga bo’linib ketishiga olib keladi. Natijada, 1220 yili Buxoro, Samarqand, 1221 yili Urganch, Termiz qo’ldan ketadi. Xo’jand hokimi Temur Malik, Jaloliddin xorazmshoh mardliklari nechog’lik yuqori bo’lishiga qaramay tashabbus qo’ldan ketgani sabab urushda yutqaziladi. Shu erda biz bir masalaga—mag’lubiyatning bosh sababiga diqqatni jalb etmasdan qololmaymiz.

Chingizxon nechog’lik qudratli qo’shinga va aqp-zakovatga ega bo’lishidan qat’i nazar Sulton Muhammad imkoniyatlari undan kam emasdi. Yuqorida tilga olingan ulkan hududni o’z qo’l ostida birlashtirishga muvaffaq bo’lganligi uning imkoniyatlari nihoyatda katta bo’lganidan dalolat beradi. Shunga qaramay madaniy jihatdan qoloq bo’lgan siyosiy kuchga kurash boy berildi. Buning sababi nimada? Fikrimizcha, Sulton Muhammad hukmronligi davrida davlatchilikda o’ziga xos ikki hokimiyatchilikning yuzaga kelishida. Yuqorida Nizomul mulkning podshohlik ishiga ayollar va go’daklarni aralashtirmaslik kerakligi haqidagi fikrini keltirib o’tgandik. Sulton Muhammad zamonida esa xuddi shu hol yuzaga keladi. Uning onasi Turkon xotun davlat ishlariga to’g’ridan-to’g’ri aralasha boshlaydi. U davlat boshqaruvidagi eng muhim masala — davomiylik, ya’ni valiahdlik masalasiga aralashib o’zining hukmini o’tkazadi. Valiahd qilib Sulton Muhammad mo’ljallagan Jaloliddin emas, onasi talab qilgan kenjatoy Uzloqshoh tayinlanadi. Kenja o’g’ilning onasi esa o’z o’rnida Turkon xotun qavmidan bo’lib, Turkon xotun o’z qavmiga doim yon bosib kelardi. Turkon xotun aslida qipchoq urug’larvdan biriga mansub bo’lib, o’z vaqtida Takash qipchoqlarni o’ziga og’dirish niyatida unga, qipchoq xonining qiziga uylan gandi. Vaqti kelib Turkon xotun ko’magida qipchoqlar xorazmshohlar saltanatida katga mavqe kasb etishlarini u xayoliga keltiribdi deysizmi. Xullas, ko’chmanchi sharoitdan chiqib, o’groq va yuksak madaniyatli muhitda birdaniga yuksak darajaga erishgan amirlar, harbiy-lar iloji boricha o’z mavqelarini qanday bo’lmasin mustahkamlab borishga harakat qilganlar. Qoloqlikdan birdaniga, deyarli hech bir urinishsiz, Turkon xotun yordamida madaniyatning va u bilan bog’liq barchaning markazida bo’lib qolish, albatta, egallagan joyni saqlashga undaydi. Lekin bu jarayon xorazmshohlar va, umuman, davlatchilik ustunlari zaiflashishi hisobiga kechdi. Sulton Muhammad va ana shu toifa amirlari o’rtasidagi tafovut shunchalar bo’lganki, vaziyatdan us-talik bilan foydalangan Chingizxon ko’rsatmasi bilan bir qalbaki xat tuzilgan va unda go’yoki mazkur toifa amirlari Chingizxonga murojaat qilib, uni zoriqib kutayotganliklarini yozadilar. Bu xat josuslar orqali tarqatilib, Sulton Muhammadga etib boradi va uning sobitligiga katta zarba beradi.

Demak, davlat markazida qabilaviy manfaatlarni hamma narsadan afzal biluvchilarga o’rin bo’lmasligi kerak ekan, Bu borada Turkon xotun shunchalar past bo’lganki, Chingizxon tutqunligida bo’lib turgan bir vaqtida unga qochib Jaloliddin oldiga boraylik deyishganda, Oychechakning o’g’liga (Jaloliddinga) qaram bo’lgandan ko’ra Chingizxon qo’lidagi asirlik va bu erdagi kamsitishlar menga azizroqdir, degan ekan. Garchi Sulton Muhammad o’limi oldidan (1221 yili) o’g’li Jaloliddinni valiahd qilib tayinlasa-da, fursat qo’ldan ketgandi. Shunga qaramay davlat va xalq oldida o’z mas’uliyatini hech qachon unutmagan Jaloliddin dushmanga qarshi kurashni to’xtatmaydi. To’g’ri, u Urganchni tark etadi va Niso, Qandahor atrofida, Chorikorda, G’azna yaqinida bo’lgan janglarda mo’g’ullarga shunday zarbalar beradiki, o’z engilmasliklariga ortiqcha bino qo’ygan mo’g’ullar ichini alam va afsus dog’ qiladi. Shunda Jaloliddinga qarshi shaxsan Chingizxonning o’zi otlanadi. Ushbu vaziyatda davlatchiligimiz tarixida ko’zga tashlanib kelgan bir nuqsonimiz yana pand beradi. So’nggi jangda qo’lga kiritilgan o’ljani taqsimlashda kelishmovchilik chiqib ba’zi bir amirlar o’z qo’shinlari bilan Jaloliddinni tark etadilar. Jaloliddin ularga qarata «birga bo’laylik, umum dushmanga qarshi birgalikda kurashaylik» deyishiga qaramay naf chiqmaydi. Eng achinarlisi, mo’g’ullar o’sha amirlarni bittama-bitta qirib tashlaganlar. Kuchi qirqilgan Jaloliddin esa Sind daryosi tomon chekinadi. Chingizxon uni tiriklayin tutishni buyurgan. Qo’li past kelayotganini sezgan Jaloliddin butun haramini daryoga cho’ktirishni buyuradi, ya’ni yaqinlarining dushman qo’liga tushishini xohlamaydi. O’zi ham oti bilan daryoga otiladi va eson-omon narigi qirg’oqqa suzib o’tib oladi. Bu manzaradan hayratga tushgan Chingizxon: «O’g’ling bo’lsa, shunday bo’lsin!», degan ekan.

Jaloliddinning keyingi faoliyatini kuzatadigan bo’lsak, shu narsa oydinlashadiki, u xorazmshohgar taxti vorisi sifatida o’z xonadoniga tegishli bo’lgan erlarda hukmronlikni tiklashni maqsad qilib qo’ygan. Shunga ko’ra u avval Shimoliy Hindistonda, so’ng Kermon, Sheroz, Isfahon va Ozarbayjonda xorazmshohiar siyosatini tiklaydi. 1226 yili esa Tiflisni oladi. Manbalardan birida yozilishicha, Jaloliddin oldiniga gruzinlar bilan tinchlik yo’li asosida kelishishga harakat qilgan. Jumladan, ularga qilgan murojaatida shunday deyiladi: «Men sizlarning mamlakatingiz qudrati va gruzinlar shijoati haqida eshitganman. Endiliqda esa men birgalashib dushmanga qarshi kurashaylik, deyman. Eshitishimcha, hukmdorlaring ayol ekan (bu erda malika Rusudana (1222—1245)). U menga turmushga chiqsin va men sizlarning ham hukmdorlaring bo’lay va biz birgaliqda umum dushmanni maglub qilgaymiz». Rusudana bunga ko’nmagan va shundan keyin Jaloliddin Tiflisni jang qilib olgan.

Bu vaqtga kelib Jaloliddin xorazmshohlar boshqarib kelgan saltanatning g’arbiy qismida o’z hukmronligini tiklashga muvaffaq bo’lgavdi. Shu bilan birga sharqdan mo’g’ullar xavfi kuchayib kelardi. 1227 yili Isfahon atrofida Jaloliddin mo’g’ullarga qaqshatqich zarba beradi. Bu o’z o’rnida uning mavqei va qudratini yanada oshiradi. 1230 yili esa Jaloliddin Kichik Osiyoning janubi-sharqiy qismini zabt etadi. Bir so’z bilan aytganda, mazkur yillarda Jaloliddin sharqdan bosib kelayotgan mo’g’ullar bilan bas kelishga yagona kuch va, umuman, G’arb mamlakatlarini ulardan to’sib turgan qalqon hisoblanardi. Buni g’arbiy musulmon davlatlari tan oladilar. Bu haqiqat mo’g’ullarga ham ayon edi. Shuning uchun ham ular Jaloliddinga murojaat qilib, o’zaro sulh tuzishni taklif qiladilar. Ammo, u bunga yurmaydi, chunki o’z ona-yurtini xarob etgan, xalqini xo’rlaganlar bilan kelishishga uning milliy g’ururi yo’l qo’ymasdi. Garchi Jaloliddinning mo’g’ullarga qarshi kurashdagi qalqonliq rolini barcha musulmon davlatlari tan olsalar-da, amadda uning atrofiga birlashishni istamasdilar. Bu esa o’z o’rnida mo’g’ullarning g’arbga qarab siljishlariga munosib sharoit yaratib berardi. 1231 yili Ozarbayjonni zabt etgan mo’g’ullar yana Jaloliddinning qarshiligiga uchraydilar. Ammo tasodif tufayli 1231 yilning 17 va 20 avgust oralig’ida Jaloliddin bir kurd tomonidan Mayoforiqin (Kichik Osiyo) atrofida o’ldiriladi.

Jaloliddin haqida ko’p yozish mumkin va kerak ham. Uning o’zbek davlatchiligi tarixidagi ulug’vor o’rni tabiiy ravishda yuksaqdir. Agar mo’g’ullar bosqinining dunyo xalqlari tarixida tutgan o’rni inobatga olinsa, Jaloliddin kishilik taraqqiyotidagi eng buyuk davlat arbobi va yirik lashkarboshilaridan biri sifatida gavdalanishi kerak. Jaloliddinning halokati haqida uning dushmanlaridan bo’lmish Damashq hukmdori Malik al-Ashraf Musoga xabar berganlarida u shunday degan ekan: «Sizlar meni uning o’limi bilan qutlayap-sizlarmi? Ammo hali sizlar buning azobini ko’rasiz-lar. Yaratgan nomila qasam ichib aytamanki, uning halokati totorlarning musulmonlar eriga bostirib kirishiga (yo’l ochildi) demaqdir. Endi biz va yajuj — majujlar (ya’ni mo’g’ullar — A. 3.) o’rtasida devor misol turib kelgan xorazmshoh (Jaloliddin) kabi (lashkarboshi) yo’q».

Anushteginiylar zamonida davlat boshqaruvi qanday bo’lgan, savoli tug’ilishi tabiiy. Anushteginiylar davri boshqaruvida ham ilgari ko’rib o’tilgan sulolalar boshqaruvidan farqli tizim bo’lmagan. Zero, bir tomondan, sulolalar o’zgarishi bilan voqelik, ya’ni makon va an’analar o’sha-o’shaligicha qolavergan, ikkinchi tomondan, anushteginiylar ma’lum muddat saljuqiylar dargohi bilan nihoyatda yaqin munosabatda bo’lganliklari uchun ulardagi boshqaruv tizimi tajribasini o’zlashtirishlari qiyin bo’lmagan. Demak, davlat boshqaruvi ikki tizimdan: dargoh va devonlar majmuidan iborat bo’lgan.

Dargohda hojib, ulug’ hojib tutgan mavqe xususida biz oldinlari ham fikr yuritgandik. Hojiblik xizmati xorazmshohlar davrida ham o’z ahamiyatini saqlab qoldi. Ulug’ hojib hukmdorning eng yaqin kishilaridan biri hisoblangan. Hojiblarga g’oyatda muhim vazifalar, masalan, maxsus muzokaralar olib borish va, hatto, vazirlar faoliyatini taftish etish kabilar topshirilgan. Shuningdek hojib lavozimidagi amaldorga butun bir viloyat noibligi topshirilgani ham ma’lum. Dargohdagi barcha xo’jalik xizmatlari faoliyatini boshqarish ustozdorga yuklatilgan. Sulton chaqirganda birinchi hozir bo’ladigan shaxs ham ustozdor hisoblangan. Oliy farmon olgan ustozdor shunga ko’ra tegishli xizmatlarga buyruq bergan va uning gapini ikki qilish bo’lmagan. U dargohning barcha masalalari bilan shug’ullangan va bundan tashqari bosh xazina mablag’laridan ham istifoda etgan holda nonvoyxona, oshxona, otxona, saroy xizmatchilarining xarajatlarini qoplar edi. Shuningdek, u ushbu mablag’dan maosh berish va boshqa xarajatlar uchun ham foydalangan. Nisoviyning yozishicha, bunda ustozdor ulardan tilxat olgan. Tilxatga vazir, mustavfiy, mushrif, nozirning muhrlari bosilgan bo’lishi kerak edi. A’yonlar xarajatiga ketgan mablag’ haqidagi tilxat ariz muhri bilan tasdiqlanishi kerak bo’lgan.

Amiri oxur mansabi ham mas’uliyatli hisoblanib, uncha-muncha kishi bu lavozimga tayinlanmagan. Chunki uning bo’yniga sultonga tegishli otlar parvarishi yuklatilgan. Otlarning soni esa 30 minggacha bo’lgani ma’lum. Podshohona ovlarni o’rniga qo’yish tadbirla-rini amiri shikor uyushtirgan. Saroydagi muhim xizmatlardan yana biri bu tashtdordir. Garchi tashtdor yuvinish anjomlarini saqpovchi ma’nosini bersa-da, ammo aslida bu mansabni egallagan kishi sultonning eng yaqin kishilaridan biriga aylangan. Hukmdor unga o’zining eng maxfiy fikrlarini ham izhor qilishi mumkin edi. Yuqorida tilga olganimiz Anushtegin saljuqiy Sulton Malik saroyida xuddi mana shunday tashtdor mavqeiga erishganda, unga mazkur mansabga viloyatda mutanosib keluvchi shihnalik, ya’ni Xorazm shihnaligi lavozimi beriladi. Chunki tashtdor xizmati bilan bog’liq barcha xarajatlar Xorazm viloyatidan tushadigan soliqlar bilan qoplanardi. Yana bir muhim lavozim bu qissadordir. U hafta davomida sultonga tushgan arzlar, shikoyatlarni yig’ib, juma kuni kechasi hukmdorga topshirardi. Keyin esa har bir arzchi yo shikoyatchiga tegishli javobini berardi. Bu mansabga ham har kim tayinlana berilmasdi. Zero, hukmdor bilan oddiy xalq o’rtasida aloqa bog’lab, raiyyag ahvoli va zoridan xabardor qilib turish savobli ishini hamma ham halol bajara olmasligi tabiiy. Dargohda shuningdek chashnigir — sultonga beriladigan ovqat, ichimliklarni tekshirib ko’ruvchi, jomador, sulton-ning kotibi (davatdor), sharobdor, farrosh, bayroqdor (amiri alam), xos xizmatkorlar boshlig’i (maliki xavas) kabi xizmat va vazifalar ham bo’lgani ma’lum.

Ijroiya ishlarini devonlar (vazirliklar) olib borib, bu tizim teiasida vazir (bosh vazir) turgan. Vazir ham hukmdorning eng yaqin kishilaridan, birinchi maslahatchisi sifatida gavdalanadi. O’z faoliyatida u faqat sulton oldidagina javobgar bo’lgan. Rasmiy tadbirlar, turli maqsaddagi muzokaralarda hukmdor nomidan ish tutgan. Unga barcha amaldorlar, noiblar, harbiylar bo’ysungan. Ishdan olish, ishga tayinlash, maosh, nafaqa tayinlash, xazina va soliq tizimini nazorat etish, mahalliy vazirlar hisobotini olish kabi qator vazifalar uning vakolatida bo’lgan.

Devonlarga kelsak, ularning faoliyati saljuqiylar zamonasidagi tizimdan deyarli farqlanmagan. Insho yoki tug’ro devoni rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan shug’ullangan. Moliya ishlari bilan istifo devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy masalalar, chunonchi, qo’shinni qurol-aslaha bilan ta’minlash, qo’shin qismlari shaxsiy tarkibini nazorat qilish, harbiylarga ajratilgan er-suv nazorati, harbiy ko’riklar o’tkazish kabilar bilan devoni arz yo jaysh shug’ullangan. Yana bir devon bo’lib u devoni xos deyilgan. Haqiqatan ham bu maxsus devon hisoblanib, hukmdor sulolaga tegishli er-suv, mol-mulk, sulton mamluklariga maosh berish vazifala-ri bilan mashg’ul bo’lgan.

Ikki og’iz so’z xorazmshohlar qo’shini haqida. Xorazmshohlar o’z davrining eng qudratli lashkariga ega bo’lganlar, Yuqorida zikr etilgan qoraxitoylarga qarshi harbiy yurishda Sulton Muhammad ixtiyorida 600 ming otliq askar bo’lgani ma’lum. Xuddi shunday kuch Bag’dod yurishiga tashlangan. Mo’g’ullar bosqini arafasida esa xorazmshohlar taxminan 600 ming otliqni o’z qo’l ostilarida birlashtirish imkoniga ega edilar. Albatta, bu erda piyoda askarlar, turli ko’makchi qismlar nazarda tutilmayaiti. Bunday ulkan lashkarni tayyorgarlikda tutish, ta’minotidan xabardor bo’lishning o’zi bo’lmagan. Yana shu narsa ma’lumki, harbiy qismlarda ayollar ham erkaklar bilan barobar jang qilganlar.

Oliy hukmdorning maxsus shaxsiy gvardiyasi (haros) ham bo’lib, ular faqat mamluklardan iborat bo’lgan. Chunonchi, Sulton Muhammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming kishini tashkil qilgan. Kezi kelganda shuni alohida qayd etish kerakki, mazkur qism jangchilarini pahlavonlar ham deb atashgan. Shuningdek, harbiy nazo-ratchi, sipohsalor, sohibi jaysh (viloyat qo’shini boshlig’i), amir ul-umaro, malik (10 ming qo’shin boshlig’i), chovush (chopar), josus (razvedkachi), askar qozisi kabi xizmat va vazifalar bo’lgan.

Ulkan mintaqada siyosiy yaxlitlik va barqarorlikka erishilishi, tabiiy ravishda, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarda ijobiy o’zgarishlar hosil bo’lishiga sabab bo’lishi aniq edi. Arxeologik izlanishlar, yozma manbalar guvohligiga ko’ra sun’iy sug’orishga katta e’tibor berilib, vohalar imkonidan iloji boricha keng foydalanishga harakat qilingan. Natijada dehqonchilikniig rivojlanishida uzilish bo’lmagan. Bizga ilgaridan ma’lum mahsulot turlarining barchasi etishtirilgan. Shaharlarda hayot qaynab, savdo-sotiq, hunarmandchilik rivojlangan. Mamlakatda ishlab chiqarilgan turli xildagi gazlamalar, zargarlik buyumlari, kiyim-kechaklar, gilam, poyondoz, teri, jun, yog’-moy, sovun, qurol-aslaha, egar-jabdug’lar, ho’l meva, quruq meva, ipakliklar, javohirlar va boshqa ko’plab mahsulotlar ham ichki bozorda, ham tashqi bozorda xaridorgir edi. Albatta, bunda tegishli davlat idoralarining hissasi ham katta bo’lgan. Chunonchi, doim bo’lganidek muxtasiblar bozorlardagi narx-navo, mahsulotlarning sifati, toshu tarozuning ahvolidan xabardor bo’lishni to’xtatmaganlar. Karvon yo’llarida to’xtash joylari, suv omborlari, havzalari qurilgan yo borlari ta’mirlangan, katta karvonlarni qo’riqlab borishga hatto sultonning shaxsiy pahlavonlari ham jalb etilgan.

Xorazmshohlar davri fan va madaniyat ravnaqi ham a’lo darajada bo’lganini bilamiz. Bunga ajablanmasa ham bo’ladi. Chunki yurtimiz an’anaviy ravishda fan va madaniyat beshigi bo’lib kelarkan, gap faqat u yoki bu davrda iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot ahvoli va davlat arboblarining nechog’lik ilm-ma’rifatli ekanligida qolgan. Xorazmshohlar zamonida ayni shu ikki omil o’zaro uyg’unlashgan edi. Xorazmshohlarning barchasi chuqur bilim egasi edilar. Ular ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz qasidalar, ruboiylar yozgan, ko’plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san’at va ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ruboiylaridan birida u shunday deydi: «Dunyo beliga urilgan tamg’a mening farmonimdir, falak qulog’idagi halqa mening paymonimdir. Bugun shunday saltanatni qo’lda tutsamda, do’st rizoligiga erishish mening iymonimdir». Takash, El-Arslon, Sulton Muhammad va xorazmshohlarning boshqa namoyandalari ham keng bilimli, she’r va san’atni qadrlovchi bo’lganlar, nazmda ijod qilganlar. Takash esa ayniqsa ud chalishni o’rniga qo’ygan.

Yuqorida biz xorazmshohlarning barchasi keng bilimlar egasi edilar deyarkanmiz, bu bilan nafaqat anushteginiylarni, balki umuman xorazmshohlar unvoni bilan mashhur sulolalarni, jumladan, ma’muniylarni ham nazarda tutamiz. Chunonchi, Ma’mun II (1010—1017) fan va madaniyatga homiylikda o’rta asrlardagi eng dongdor hukmdorlardan biri sanalib, poytaxt Urganchda o’z davrining Akademiyasiga asos solgan. Bu maskanda yaratilgan shart-sharoitdan Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy, Abulxayr, Hammor, Nasr Iroq, Ibn Miskavayh kabi buyuk daholar bahramand bo’lib, o’z ijodlarini charxlagan edilar. Kezi kelganda shuni ham qayd etib o’tish kerakki, Xivaning 2500 yilligi tantana qilingan 1997 yilda O’zbekiston Prezidenta Islom Karimov farmoni bilan Xorazmda Ma’mun Akademiyasi qaytadan tiklandi. Demak, oradan ming yil o’tib tarixiy adolat qaror topdi va bu hol shubhasiz o’zbek davlatchiligi tarixini tiklashda katta ahamiyat kasb etadi.

Mamlakatimiz va millatimizning, arboblarimiz-ning fan va madaniyatga bo’lgan chanqoqligi azaliy jarayon ekani anushteginiylar davrida yana bir bor isbotlandi. Bu zamonda madrasalar barpo etish, kutubxonalar ochish, ularni kitoblar bilan to’ldirish, iste’dod egalarining boshini silash, asrab-avaylash odati saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo maskani bo’lmish kutubxonalar faoliyatiga katga e’tibor berilgan. Masalan, Buxoro viloyatidagi shaharlardan birida fuqarolar, ya’ni umumiy kutubxona mavjud bo’lib, unda saqlanadigan qo’lyozma asarlar g’oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday kutubxonalar o’lkaning boshqa erlarida ham, masalan, Xorazmda bo’lgani ma’lum. Madrasalarga kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari saltanat markazi Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa shaharlarda ham qad ko’targan. Ularda o’qish jarayoniga juda katta mas’uliyat bilan qaralganini shundan ham bilib olsa bo’ladiki, Madrasa rahbari va mudarrislar oliy hukmdor yo uning joylardagi noibining maxsus buyrug’i bilan tayinlanganlar. Chunki har qanday jamiyat, u qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo’lmasin, agar shu imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga qodir mutaxassislar bo’lmas ekan, ular og’izda qolaveradi. Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi. Xorazmshohlardan Otsiz, Takashlarning shu ma’nodagi buyruqlarini tahlil qilarkanmiz, ular mazkur haqiqatni juda to’g’ri anglaganliklari namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham ular ta’lim va tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli, iymonli, hurmatli, halol bo’lishlariga katta e’tibor bilan qaraganlar. Mazkur siyosat o’z mevasini ham bergan. Bahoviddin Marvaziy, Abu Ali Hasan Buxoriy, Zahiriddin G’aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin Roziy, Maxmud Zamahshariy, Abulfath Xorazmiy, Abulqodir Jurjoniy, Sirojiddin Xorazmiy, Rashididdin Votvot, Sayfi Isfarangiy, Ziyo Xo’jandiy, Najmiddin Kubro, Majididdin Xorazmiy kabi o’nlab matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar, adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir. Albatga, biz va hamkasblarimiz mazkur ro’yxatni yanada davom ettirib, ularning har biri haqida ko’plab qog’oz qoralashimiz mumkin. Ammo bu alohida tadqiqot uchun mavzu bo’lgani sababli quyida ularning ba’zi birlarining e’tiborga molik jihatlariga diqqatni jalb etmoqchimiz.

Qutbiddin Muhammad va Otsiz zamonlarida mashhur tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko’rsatib, bir qator qimmatli asarlar yaratgan. Ular orasida Qutbiddin Muhammadga bag’ishlangan «Zahirayi Xorazmshohiy» asari alohida o’rin egallaydi. Bu asarning qimmati shu qadar bo’lganki, Jolinus (Galen), Muhammad Zakariyo, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri sifatida qabul qilingan. O’n ikki jilddan iborat bu asar tibbiyotning barcha yo’na-lishlari, tashrih, oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o’z ichiga olgan. U arab va turk tillariga tarjima qilingan. Ismoil Jurjoniyning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha yo’nalishlarni yangi tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan. Olim faoliyatining biz uchun qadrli tomonlaridan yana biri shundaki, Ibn Sino yurtimizdan «bir chiqib» qolgan yagona buyuk tibbiyot olimi emas, balki bu soha undan keyin ham bizda yuksak darajada taraqqiy qilib kelganligi ma’lum bo’ladi. Zero, o’tmishdagi olimu fozillarimiz ilmu tafakkurga doimo sodiqpik bilan xizmat qilib kelganlar. Ularning sodiqlik to’g’risidagi tushunchalari vatanga nisbatan ham yuksak darajada edi. Buni biz mashhur mutasavvuf olim va shoir Najmiddin Kubro misolida ham yaqqol ko’rishimiz mumkin.

Tahsil olib yurgan yoshlik yillarida kim bilan bahs yo munozara qilsa, doim ustun kelgani uchun Najmiddinga «tammat ul-kubro», ya’ni «buyuk g’olib» laqabi berilgan ekan. Borib-borib birinchi so’z (tammat) tushib qolib «Kubro» laqabi saqyaanib qolgan. Najmiddin Kubro nafaqat ilm bahsida, balki vatan uchun kurashda ham engilmas bo’lgan. 1221 yili mo’g’ullar Urganchni qamal qiladilar. Mudofaachilar orasida mashhur shayx Najmiddin Kubro ham borligini eshitgan Chingizxon unga odam yuborib, «men Xorazmni er bilan yakson qilaman, zamona avliyosi ul zot u erni tark etib bizga qo’shilmoqlari lozim» deb taklif qiladi. Shayx Chingizxonga shunday javob bergan ekan: «Mana, etmish yildirki, taqdirning achchiq-chuchugini Xorazm va uning xalqi bilan birga tortib kelyapman. Falokat bo’sag’ada turgan bir vaqgda elimni tark etishim insoniylik va olijanobliqdan bo’lmaydi». O’sha zamon tarixchilari-ning guvohlik berishlaricha, Najmiddin Kubro o’z xalqi bilan birga qulliqdan ko’ra shahidlikni afzal bilib dushmanga qarshi kurashda halok bo’lgan, ammo unga taslim bo’lmagan.

Endi ikki og’iz so’z xorazmshohlar davrida Turkistonning tashqi siyosiy-diplomatik aloqalari to’g’risida. Usha zamon tarixchilari qoldirgan guvohliklarga ko’ra, rus podshohi Vladimir (978—1015) xorazmshohlar hukmdoriga o’z elchilarini yuborib, islom dinini qabul qilish borasidagi niyatini bildiradi va shunga ko’ra xorazmshoh ruslar o’lkasiga imomlardan birini yuborib, musulmonchilik qonun-qoidalarini o’rgatishda ruslarga yordam berishni tayinlaydi. Agarda Vladimir davrida Rus davlatining rasman xristianlikni (988 yili) qabul qilgani nazarda tutilsa, shunday xulosa qilish mumkinki, jamiyat hayotida katta ahamiyat kasb etuvchi bu jarayonga, ya’ni majusiylikdan yakka xudolikka o’tishga o’ta jiddiy ravishda tayyorgarlik ko’rilgan. Shu ma’noda musulmonchilikni qabul qilish masalasi ham kun tartibida turgan. Zero, bu dinga kirish musulmon olamiga kirish, uning imkoniyatlaridan, masalan, harbiy kuchidan Vizantiya «kofir»lariga qarshi kurashda foydalanish yo’lini ochib berardi. Turkiston esa o’sha vaqtlarda musulmon dunyosining eng qudratli va keng imkoniyatli mamlakatlaridan biri sifatida Rus davlati iodshohlari uchun o’z ichki va tashqi siyosatlarini amalga oshirishda katta qo’rg’on bo’lishi muqarrar edi.

Mamlakatimiz imkoniyatlaridan hamma foydalanib kelgan va shunga intilgan. Qizig’i shundaki, bu o’lkaning imkoniyatlari hatto uning hududidan tashqarida ham zalvorli ta’sirga ega bo’lgan. Buni biz yuqorida tilga olingan Jaloliddin o’limidan keyin Yaqin Sharqda vujudga kelgan vaziyat, unda turkistonliklarning ishtiroki orqali ham ko’rib olishimiz mumkin. Jaloliddin nobud bo’lgan bo’lsa-da, ammo uning safdoishari — xorazmlik amirlar va ularning qo’l ostidagi minglab askarlar hayot edilar. Bu juda katta kuch edi. Manbalarda ular umumiy nom — xorazmliklar nomi bilan atalganlar. Harbiy mahorat va uyushqoqlikda g’oyatda puxta tayyorgarlik ko’rgan, o’zlari ham shijoatli xorazmliklar Jaloliddin o’limidan so’ng yana o’n besh yil davomida Iroq, Kichik Osiyo, Suriya, Misr siyosiy hayotida muhim o’rin tutib kelganlar. Ularning qudratiga suyanib Yaqin Sharq mahalliy turkiy sulolalari Damashq, Qohirani zabt etishga muvaffaq bo’lganlar. 1241 yili esa xorazmliklar Quddusni (Ierusalim) egallaydilar va 1229 yildan beri salibchilar qo’lida bo’lgan bu muqaddas sha-harni musulmonlar ixtiyoriga qaytaradilar.

Yuqorida biz Jaloliddinni mo’g’ullar va Yaqin Sharq, Evropa o’rtasidagi to’g’on, deb ta’riflagan edik. Xuddi shunga o’xshash ta’rifni musulmonlar va salibchilararo kurashda faol ishtirok etgan xorazmliklarga nisbatan ham bersak bo’ladi. 1244 yili ular Misr qo’shinlari bilan ittifoqda Suriya hukmdorlarining salibchilar bilan birgalikdagi katta lashkariga qattiq zarba beradilar. Manbalarda yozilishicha, shu jangda salibchilarni tor-mor qilganlar xuddi mana shu xorazmliklar edi. «Bu ulug’ kun bo’lgandi. Islom zuhuridan so’ng bunday kun hech qachon bo’lmagandi», — deb xotima qilgandi tarixchilardan biri.

Shunday qilib, biz o’zbek davlatchiligi tarixida o’chmas iz qoldirgan yana bir sulola — anushteginiylar (xorazmshohlar) haqida so’z yuritdik. Doim bo’lganidek, mazkur sulola namoyandalari ham xoh ichki siyosatda, xoh tashqi aloqalarda bo’lsin, o’zlarining bor imkoniyatlari, afzalliklarini ro’yobga chiqarish, shu mamlakatni, uning xalqini dunyoga olqishlash yo’lida sa’y-harakat qilib kelganlar. Shuning uchun ham xuddi ana shu ona yurt sharofati bilan ular tarixga Buyuk Xorazmshohlar nomila kirib abadiy qolmoqdalar.

Azamat Ziyo