У Хивада хонлик қилган Элтузархон (1804–1806) авлодидандир. Унинг отаси Бобожонбек Оллоберди Тўранинг ўғли бўлиб, Элтузархоннинг набираси эди. Баёний 1859 йилда Хивада дунёга келади ва ёшликдан бошлаб илм, адабиётга, шеъриятга қизиқади. Баёнийўз замонасининг атоқли хаттотларидан ва мусиқашуносларидан бири ҳам бўлган. У сулс, куфий, райҳоний, шикаста ва бошқа хил хатларни яхши билган ва ўз замонасининг талантли шоир ва тарихнавис олими бўлиб етишган. Баёнийнинг юксак маҳорати ҳақида Табибий бундай деб ёзади:

“Баёнийки бор шоири хуш баён,
Сўз ичра қилур дурри гавҳар аён.
Бу ҳам асли бу хонадондин эрур,
Сўзи руҳу эл жисмига жон эрур.
Муҳаммад Юсуфбек номи анинг,
Ҳусул айламак илм коми анинг”.

Баёний ўзидан бой ёзма мерос қолдирди. Баёнийнинг мазмундор ва ажойиб ғазалларини ўзи ичига олган девонининг бир неча нусхаси қўлёзма ҳолида сақланмоқда. Бу девонлардан унинг ғазаллари, мухаммаслари, рубоийлари, қасидалари ўрин олган.

Баёнийнинг шеърий асарлари XIX аср II ярми ва ХХ аср бошлари ўзбек адабиётини ва шунингдек шоирнинг ҳаёти ва ижодини ўрганишда катта аҳамиятга эгадир. Шоир шеъриятида асосий ўринни лирика эгаллайди. У замонасининг илғор фикрли кишиси сифатида қайноқ ҳаёт ичида яшади ва унинг ижодида ўша даврдаги ижтимоий ҳаёт ўз ифодасини топди.

Муаррихнинг “Шажарайи Хоразмшоҳий” рисоласида Абдулғозийхон Мунис ва Огаҳий қаламига олган давр ва Хива хонлигида 1873 йилдан 1914 йилгача содир бўлган тарихий воқеалар тасвирланган. Мазкур рисола юқорида номлари зикр этилган муаллифлар асарларининг хулосаси ва давоми ҳисобланади. Мунис ва Огаҳийнинг асарлари ҳашамдор, қийин тил билан ёзилган. Уларда арабча ва форсча сўзлар ва оғир иборалар кўп учрайди. Баёний ана шу қийинчиликларни бартараф қилиш мақсадида Мунис ва Огаҳий асарларини бир жилдга тўплаб, қисқартириб, содда тил билан қайта ёзиб чиққан. Бу тўғрида муаллиф асар сўзбошисида бундай деб ёзади: “Мен Муҳаммад Юсуф ал-мутахаллис бил-Баёний ибни Бобожонбек, бу тариқа арз қиламан. 1329/1911 йил жумод ул-аввал ойининг йигирма иккисида бу асарни ёзишга бошладим. Бу ишни Асфандиёрхон менга Толибхўжа ибни Авазберди орқали буюрди”.

Мунис Элтузархоннинг фармонига мувофиқ “Фирдавис ул-иқбол” номли асарини ёзган. Мунис бу асарни тамомлай олмай 1244/1829 йили вафот этади. Оллоҳқулихон Огаҳийга бу чала қолган асарни ёзиб тамом этишни буюради. Огаҳий бу асарни ёзиб тамомлайди. Сўнгра Огаҳий XIX асрда Хоразмда хонлик қилган хонларнинг ҳар бирига атаб, алоҳида-алоҳида бир неча асар ёзган.

Муаллиф ўз асарининг охирида қуйидаги маълумотларни келтиради: “Мен, Муҳаммад Юсуф Баёний бу китобни (“Шажарайи Хоразмшоҳий”. – Қ. М. ) ёзиб тамом этдим. Кейинчалик Асфандиёрхон вақтида содир бўлган тарихий воқеаларни ёзиб, бу китобимга қўшаман”.

Хоразмда тасниф этилган Баёнийнинг мазкур тарихий асари, Хоразм, айниқса Хива хонлиги тарихини ўрганишда аниқ маълумот берувчи асосий манба бўлиб хизмат қилади. Баёнийнинг бу тарихий асарида Хива хонлигининг сиёсий тарихи жуда муфассал баён этилган. Хива хонлигининг сиёсий ҳаётида рўй берган катта воқеалардан бири Хива хонлигини Чор Россияси томонидан босиб олиниши эди. Бу воқеа Хоразмда Муҳаммад Раҳимхон II ҳукмронлиги даврида содир бўлган. Муҳаммад Юсуф Баёний ўзининг “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида бу масалага жуда муфассал тўхтаб ўтган ва бу борада қимматли маълумотларни келтирган.

Айниқса шаҳарларни мудофаа қилишда олиб борилган ишлар, кўрсатилган қаршиликларга қарамай, Хива хонлигига қарашли шаҳарларнинг Чор Россияси қўшини томонидан бирин-кетин босиб олиниши ва Чор генералларининг бу ерда олиб борган шафқатсиз сиёсати, чоризм аскарлари томонидан аҳолининг, аёллар ва болаларнинг бегуноҳ қирғин қилиниши, обод жойларнинг харобага айлантирилиши ҳаққоний тасвирлаб берилган.

Хонликнинг иқтисодий ҳаётида ер эгалиги ва солиқ масаласи асосий масалалардан эди. Бу масалалар бўйича ҳам мазкур асарда анча маълумотлар келтирилган. Шунингдек, хонлиқда олиб борилган қурилиш ишлари ва турли мансаблар, уларга кимларнинг тайин этилганлиги ва бошқа қатор масалалар бўйича ҳам яхши маълумотлар берилган.

Хива хонлигида Муҳаммад Раҳимхон II даврида меъморлик бўйича ҳам анча ишлар амалга оширилган. Мадрасалар, масжидлар, миноралар, боғлар, кўприклар қурилган. Асарда бу биноларнинг қачон қурилганлиги ҳам кўрсатиб ўтилган. “Шажарайи Хоразмшоҳий”да Баёний томонидан келтирилган бир-икки мисолни олиб кўрайлик.

Баёнийнинг ёзишича: “Маълум бўлсинким, хон хазратлари (Муҳаммад Раҳимхон II. – Қ. М. ) бағоят мушфиқи фуқаро ва бағоят хайр дўст киши эрдилар. Кўп мадрасалар ва масжидлар бино қилдилар. Кўп мадрасаларнинг биноларига сабаб бўладилар. Андоғким, Муҳаммад Мурод девонбеги бир мадраса бино қилди. Юсуф маҳрамға буюриб бир мадраса бино қилдилар. Қадам ясавулбоши бир мадраса бино қилди. Иброҳимхожа бир мадраса бино қилди. Юсуф Ясавулбоши бир мадраса бино қилди. Ҳусайн Муҳаммадбой бир мадраса бино қилди. Дўст Аълам бир мадраса бино қилди. Қозий ул-куззот Қози Муҳаммад Салим бир мадраса бино қилди. Исломхожа бир минорали мадраса бино қилди. Бу биноларнинг ҳаммаси ул ҳазратнинг (Муҳаммад Раҳимхон II. – Қ. М. ) тарғиботлари била бўлди. Яна Нуриллабек отлиғ ҳовлиларининг атрофида кўп беватанларни ватанлик этдилар. Яна Тозабоғ атрофида ҳам кўп беватанларни ватанли этдилар. Тўрт олий масжид бино қилдириб, Тозабоғда ватан тутган беватанлар, тўрт масжид қавми бўлдилар. Яна Янга қалъада, Нуриллабек ҳовли ва боғларининг шарқи шимоли тарафида кўп беватанларни ватанли этдилар. Бир олий масжид бино қилдириб, ул ерни Султонобод исми бирла мавсум этдилар. Кўп ерларни обод этдилар. Кўп масжидлар, мадрасалар ва қорихоналар бино бўлиб, кўп ерлар обод бўлди”.

Баёнийнинг мазкур тарихий асарида шу даврда Хива хонлигидаги адабий муҳит, шоирлар ва олимлар, Муҳаммад Раҳимхон II – Ферузнинг ажойиб шоир ва маърифатли ҳукмдор бўлганлиги ҳақида ҳам анчагина маълумотлар келтирилган. 1326/1908 йили Аҳмаджон Табибий томонидан шу даврда яшаган шоирларнинг тазкираси тузилди. Бу ҳақда Баёний қуйидаги маълумотни келтиради: “Хон ҳазратлари шеърга кўп завқ пайдо қилиб эрдилар. Ўзлари ҳам бурундан Феруз тахаллуси била мутахаллис бўлуб, шеър айтур эрдилар...”

Юқоридаги фикримизнинг тасдиқи сифатида Баёний томонидан келтирилган ижтимоий-иқгисодий ва маданий ҳаётга оид бир-икки мисолни қайд этиб ўтдик. Бундай мисолларни жуда кўплаб келтириш мумкин. Баёнийнинг бу қимматли тарихий асари, олимларимиз, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиклари Я. Ғуломов, М. Йўлдошев кабилар томонидан ўрганилган ва бир қисми нашр этилган.

Баёнийнинг иккинчи тарихий асари “Хоразм тарихи” номи билан аталади. Бу асарнинг илк боблари маъно жиҳатидан “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарига ўхшаб кетади. Лекин ёзилиш услуби билан ундан фарқ қилади. Муқаддимада кўрсатишича, Баёний ўз асарини кўпчилик баҳра олсин учун содда тил билан ёзган. Афсуски, 15 бобдан иборат бу асарнинг фақат 8 бобигина сақланган. Қолган боблари йўқ. Унинг ягона нусхаси ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг қўлёзма асарлар хазинасида сақланмоқда.

Баёний бу асарларни ёзиш билан бир қаторда, кўпгина тарихий асарларни ўзбек тилига таржима қилган. У Мавлоно Дарвеш Аҳмад томонидан араб тилида ёзилган умумий тарихга оид “Саҳойиф ул-ахбор” номли катта асарни ўзбек тилига ўгирган. Баёний шунингдек, Биноийнинг “Шайбонийнома”, Жарир ат-Табарийнинг “Тарихи Табарий” номли асарларини таржима қилган.

Баёний бошқа таржимонлар томонидан таржима қилинган асарларни таҳрир ҳам қилган. Атоулла ибн Фазлулла Ҳусайний томонидан ёзилган “Равзат ул-аҳбоб” номли асарнинг II қисмини ўзбекчага ўгирилган таржимасини таҳрир қилган.

Бир сўз билан айттанда, Муҳаммад Юсуф Баёний ўз замонасининг талантли шоири, атоқли тарихнавис олими ва моҳир таржимонидир. У ўзбек маданияти тарихида ўзига хос фахрли ўринни эгалайди. Олим ва шоир томонидан яратилган адабий ва тарихий асарлар ўзбек халки маданияти тарихини ўрганишда муҳим манба бўлиб хизмат қилади.

“Маънавият юлдузлари” (Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, Тошкент, 1999) китобидан олинди.